Τα κοινωνικά προβλήματα των γυναικών στις ανεπτυγμένες χώρες

- Τα κοινωνικά προβλήματα των γυναικών στις ανεπτυγμένες χώρες

Ευχαριστούμε θερμά:

Δρ. Ασπασία Τσαούση-Πανεπιστήμιο Αθηνών / Κοινωνιολογία των Έμφυλων Σχέσεων

(I) «Χωριστικότητα» των Επαγγελμάτων Ανδρών και Γυναικών

Σήμερα οι γυναίκες εισέρχονται στην αγορά εργασίας με ραγδαίους ρυθμούς. Κατά μέσο όρο, οι γυναίκες αποτελούν πάνω από το 50% του εργατικού δυναμικού στα ανεπτυγμένα  κράτη. Μάλιστα, δεν είναι τυχαίο ότι τα κράτη που είχαν τα υψηλότερα ποσοστά γυναικών στο εργατικό τους δυναμικό από το 1960 και μετά (και γενικότερα από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο) είναι σήμερα τα πιο προηγμένα (από οικονομική και τεχνολογική άποψη) κράτη. Στην Ιαπωνία, το 53% του εργατικού δυναμικού το 1960 και το 49% το 1998 ήταν γυναίκες. Στις Η.Π.Α., τα αντίστοιχα ποσοστά ήταν 38% το 1960 και 60% το 1998, στη Μεγάλη Βρετανία 39% το 1960 και 54% το 1998 και στον Καναδά 30% το 1960 και 58% το 1998.

Παρόλαυτά, η αγορά εργασίας εξακολουθεί να είναι διχοτομημένη με βάση το φύλο, με την έννοια ότι τα επαγγέλματα διακρίνονται σε “αντρικά” και “γυναικεία”. Τα γυναικεία επαγγέλματα έχουν χαμηλότερες αποδοχές, λιγότερες ευκαιρίες για επαγγελματική ανέλιξη και λιγότερο κοινωνικό κύρος από τa αντρικά επαγγέλματα. Οι γυναίκες εργάζονται κυρίως σε ανειδίκευτες και ημι-ανειδίκευτες χειρωνακτικές εργασίες, ή σε χαμηλόβαθμες και χαμηλόμισθες υπαλληλικές θέσεις. Σε ανώτατες διευθυντικές θέσεις (π.χ. διευθυντές τραπεζών, πρόεδροι εταιριών, διευθύνοντες σύμβουλοι, κτλ) και σε ελεύθερα επαγγέλματα υψηλού κύρους (γιατροί, δικηγόροι, μηχανικοί, πανεπιστημιακοί) βρίσκουμε λιγότερες γυναίκες από ό,τι άντρες. Οι περισσότερες εργαζόμενες γυναίκες “διανέμονται” σε τέσσερις μεγάλες κατηγορίες απασχόλησης: (α) εκπαίδευση, κοινωνική πρόνοια και υγεία, (β) υπαλληλικές θέσεις, (γ) πωλήσεις, και (δ) προσωπικές υπηρεσίες. Παραδείγματα χαρακτηριστικών “γυναικείων επαγγελμάτων” είναι νοσοκόμα, δασκάλα, γραμματέας, υπάλληλος, σερβιτόρα, μπαργούμαν, ξενοδοχοϋπάλληλος, αεροσυνοδός, καθαρίστρια, μοδίστρα, πωλήτρια, ταμίας σε σούπερ-μάρκετ, δακτυλογράφος, κομμώτρια, κτλ. Αυτά τα επαγγέλματα είναι συνήθως προεκτάσεις των παραδοσιακών ενδοοικογενειακών ρόλων τους οποίους διαδραματίζουν οι γυναίκες ως αποτέλεσμα της κοινωνικοποίησής τους. Δεν προξενεί έκπληξη το γεγονός ότι λίγο έως πολύ τα επαγγέλματα αυτά σχετίζονται με το σερβίρισμα, τη φροντίδα και την παροχή υπηρεσιών στους άλλους, φροντίζοντάς τους, καθαρίζοντάς τους, προσέχοντάς τους – εργασίες που οι γυναίκες παραδοσιακά προσφέρουν μέσα στο σπίτι τους.

Κάποιοι από τους λόγους για τους οποίους οι γυναίκες “συνωστίζονται” σε χαμηλόμισθα και χαμηλού κύρους επαγγέλματα είναι οι ακόλουθοι:

(1) Επειδή τόσο οι άντρες όσο και οι γυναίκες συνεχίζουν να κοινωνικοποιούνται μαθαίνοντας την παραδοσιακή κατανομή ρόλων (άντρας = προμηθευτής και γυναίκα = νοικοκυρά) και την παραδοσιακή διάκριση του χώρου σε ιδιωτικό (οίκος)-γυναικείο και δημόσιο (αγορά) ανδρικό, τα καθήκοντα της οικιακής απασχόλησης και της φροντίδας των παιδιών δεν κατανέμονται ισότιμα ανάμεσα στα δύο φύλα. Μολονότι το Οικογενειακό Δίκαιο σε όλα τα σύγχρονα προοδευμένα κράτη επιτάσσουν την πλήρη ισότητα των δύο φύλων μέσα στην οικογένεια, οι οικιακές εργασίες και η φροντίδα των παιδιών εξακολουθούν να είναι η πρωταρχική ευθύνη των γυναικών (όπως δείχνουν οι σχετικές κοινωνιολογικές έρευνες). Αυτό απορροφά πολύ μεγάλο μέρος από τον χρόνο και την ενεργητικότητα των γυναικών, αφήνοντάς τους έτσι λιγότερα περιθώρια να αναζητήσουν επαγγελματικές ευκαιρίες, να συναγωνιστούν με τους άντρες επί ίσοις όροις για μια θέση στην αγορά εργασίας και για να εξασφαλίσουν την οικονομική τους ανεξαρτησία (και συνακόλουθα τη δύναμη και την επιρροή τους στο κοινωνικό σύνολο).

(2) Μολονότι τα περισσότερα νομικά εμπόδια για την απασχόληση των γυναικών έχουν καταρριφθεί και παρά το γεγονός ότι οι γυναίκες έχουν καλύτερες επιδόσεις από τους άντρες στις σπουδές τους, εξακολουθεί να υπάρχει μεγάλη προκατάληψη και άνιση μεταχείριση από τους εργοδότες (σχετικά με το ποια επαγγέλματα είναι κατάλληλα για γυναίκες, πώς πρέπει να μεταχειρίζεται ένας εργοδότης μια εργαζόμενη γυναίκα, πώς πρέπει να εφαρμόζονται τα νομικά δικαιώματα των εγκύων γυναικών, κτλ.).

(3) Η έλλειψη επαρκών και προσιτών στο μέσο εισόδημα παιδικών σταθμών και άλλων χώρων φύλαξης βρεφών και νηπίων, εξωθεί συνήθως τις γυναίκες να επιλέξουν τη μερική απασχόληση (π.χ. το 80% του μερικώς απασχολούμενου εργατικού δυναμικού στην Ε.Ε. είναι γυναίκες).

(4) Πολλές γυναίκες διακόπτουν τη καριέρα τους για να αποκτήσουν και να αναθρέψουν τα παιδιά τους. Μολονότι η σύγχρονη εργατική νομοθεσία προβλέπει την παροχή άδειας τοκετού και γονεϊκής άδειας (που δικαιούται είτε ο πατέρας είτε η μητέρα), αυτά τα μέτρα δεν επαρκούν για να καλύψουν τις ανάγκες των εργαζόμενων μητέρων (για παράδειγμα, σε πολλές χώρες, οι άδειες αυτές είναι άνευ αποδοχών, επομένως στην πράξη πολλές γυναίκες δεν κάνουν χρήση αυτών, μολονότι τις δικαιούνται).

(5) Για όλους τους λόγους που προαναφέρθηκαν, οι γυναίκες έχουν λιγότερες ευκαιρίες για επαγγελματική επιμόρφωση, άνιση πρόσβαση σε προγράμματα επαγγελματικής κατάρτισης και σημαντικά λιγότερη (ή και ανύπαρκτη) υποστήριξη από τα επαγγελματικά κι εργατικά συνδικάτα. Κατά συνέπεια, τα ποσοστά ανέργων γυναικών είναι υψηλά.

(ΙΙ) Το Χάσμα Αμοιβών Αντρών και Γυναικών (The Wage Gap)

Οι γυναίκες παίρνουν λιγότερα χρήματα από τους άντρες για το ίδιο, ή παρόμοια, είδος απασχόλησης (η σύγκριση γίνεται ανάμεσα σε άντρες και γυναίκες ίσων τυπικών προσόντων). Το 1975, οι εργαζόμενες με πλήρη απασχόληση γυναίκες στις Η.Π.Α. είχαν αποδοχές που αντιστοιχούσαν κατά μέσο όρο περίπου στο 59.5% των αποδοχών των αντρών (δηλ. σε κάθε δολάριο αμοιβής ενός άντρα αντιστοιχούσαν 59.5 λεπτά αμοιβής για μια γυναίκα). To 1991, οι γυναικείες αποδοχές είχαν ήδη αυξηθεί και αντιστοιχούσαν πλέον στο 72% των αποδοχών των αντρών (U.S. Bureau of the Census, 1991). To 1998, ο μέσος εβδομαδιαίος μισθός των γυναικών που εργάζονταν με πλήρη απασχόληση στις Η.Π.Α. αντιστοιχούσε στο 76% των αντρών με πλήρη απασχόληση. Στην Ευρωπαϊκή Ένωση, ο μέσος όρος για το χάσμα αμοιβών σε όλα τα κράτη-μέλη είναι 76.3%. Χώρες όπως είναι η Δανία (88.1%) και η Σουηδία (87.0%) έχουν κάνει πολύ μεγαλύτερη πρόοδο στην επίλυση αυτού του προβλήματος, ενώ άλλα κράτη, όπως η Πορτογαλία (71.7%), η Ολλανδία (70.6%) και η Ελλάδα (68.0%) υστερούν ακόμη σημαντικά.  Επομένως, το χάσμα των αποδοχών γεφυρώνεται όσο περνάνε τα χρόνια, ακόμη κι αυτό γίνεται με πολύ αργούς ρυθμούς (λιγότερο από 1 τοις εκατό βελτίωση ετησίως). Όλοι οι κοινωνικοί επιστήμονες (κυρίως δε οι οικονομολόγοι και οι κοινωνιολόγοι) διεξάγουν τα τελευταία χρόνια σημαντικές εμπειρικές έρευνες σε μια προσπάθεια να βρουν λύσεις στο σοβαρό αυτό κοινωνικό πρόβλημα.

(ΙΙΙ) Η Άμισθη Εργασία των Γυναικών:

Η Απασχόληση με τα «Οικιακά» Καθήκοντα .Υπάρχει μια δουλειά που εκτελείται με ωράριο πλήρους απασχόλησης και σχεδόν αποκλειστικά από γυναίκες –η άμισθη οικιακή εργασία ή ενδο-οικιακή εργασία. Η εργασία των γυναικών μέσα στο σπίτι εξακολουθεί να μην αναγνωρίζεται ως “πραγματική” εργασία και επιφέρει χαμηλό κοινωνικό κύρος και κοινωνική θέση σε σύγκριση με την έμμισθη απασχόληση. Τα τελευταία τριάντα χρόνια, οι κοινωνιολόγοι έχουν διεξαγάγει έρευνες σχετικά με την άμισθη οικιακή εργασία των γυναικών στις Δυτικές κοινωνίες και στις χώρες του Τρίτου Κόσμου. Τα πορίσματά τους δείχνουν ότι μολονότι η οικιακή εργασία των γυναικών διαφέρει από κουλτούρα σε κουλτούρα, τα χαρακτηριστικά της γνωρίσματα είναι παγκόσμια: είναι εργασία που δεν αμείβεται, που υποτιμάται και που δεν αναγνωρίζεται (Women: A World Report 1985). Η σπουδαιότητα της εργασίας των γυναικών καταδεικνύεται στις πληροφορίες που έγιναν ευρύτερα γνωστές κατά τη διάρκεια της δεκαετίας του Ο.Η.Ε. για τις γυναίκες: ότι οι γυναίκες κάνουν τα δύο τρίτα της παγκόσμιας εργασίας, εισπράττουν το 10% του παγκοσμίου εισοδήματος και κατέχουν το 1% του παγκοσμίου πλούτου. Σύμφωνα με τα στοιχεία κοινωνιολογικών ερευνών, οι γυναίκες αναλώνουν κατά μέσο όρο 77 ώρες την εβδομάδα στην εκτέλεση οικιακών εργασιών – δηλ. πολύ περισσότερες ώρες σε σύγκριση με την έμμισθη απασχόληση. Ωστόσο η οικιακή απασχόληση δεν έχει κανένα από τα προνόμια της αμειβόμενης απασχόλησης (όπως τακτικό ωράριο, άδεια λόγω ασθενείας, κτλ). Επιπλέον, όλες οι μελέτες δείχνουν ότι όταν οι γυναίκες είναι νοικοκυρές πλήρους απασχόλησης, οι σύζυγοί τους έχουν την τάση να κάνουν κατάχρηση της αυξημένης οικονομικής, κοινωνικής και ψυχολογικής τους δύναμης ως «αρχηγοί της οικογενείας». Επομένως, η συχνότητα των περιστατικών κακοποίησης γυναικών και ανηλίκων είναι σημαντικά μεγαλύτερη σε σπίτια όπου μόνο οι άντρες είναι οι «κουβαλητές». Τέλος, όλες οι έρευνες καταδεικνύουν ότι όταν και οι δυο σύζυγοι εργάζονται με πλήρες ωράριο στην έμμισθη απασχόληση, οι γυναίκες είναι αυτές που αναλαμβάνουν την κύρια ευθύνη για την εκτέλεση των οικιακών εργασιών και τη φροντίδα των παιδιών. Πιο συγκεκριμένα, σύμφωνα με την πιο πρόσφατη έκθεση που δημοσίευσε Ο.Η.Ε., στα περισσότερα Δυτικά κράτη (όπου σχετικές έρευνες έχουν διεξαχθεί ανάμεσα στο 1995 και στο 1999), η παρουσία μικρών παιδιών αναγκάζει τις γυναίκες να αφιερώσουν περισσότερο χρόνο απ’ ό,τι οι άντρες στις οικιακές  εργασίες (The World’s Women 2000).

(IV) Σεξουαλική Βία Κατά των Γυναικών

Τα στατιστικά στοιχεία που αποκαλύπτουν οι κοινωνιολογικές έρευνες είναι γλαφυρά: Οι γυναίκες είναι δυσανάλογα και αδιάλειπτα τα θύματα σε εγκλήματα σεξουαλικής βίας, όπως είναι ο βιασμός (που περιλαμβάνει και τον βιασμό μεταξύ συζύγων) και κακοποίησης, όπως είναι ο ξυλοδαρμός, η πρόκληση σωματικής βλάβης και άλλες μορφές σωματικής βίας. Σε χώρες όπως οι Η.Π.Α. αυτά τα βίαια εγκλήματα έχουν αυξηθεί ανησυχητικά τα τελευταία χρόνια (π.χ. 2 γυναίκες βιάζονται κάθε λεπτό) κι έχουν εξελιχθεί σε σοβαρά κοινωνικά προβλήματα.

(V) Έμμεσες Μορφές Άνισης Μεταχείρισης                                                                              

(1). Ο διττός κανόνας περί ηθικής. Στους κύκλους των εφήβων αγοριών και των νεαρών αντρών, η έντονη σεξουαλική δραστηριότητα και η «κατάκτηση» πολλών γυναικών ενθαρρύνεται και μάλιστα γίνεται αντικείμενο θαυμασμού ως αποδεκτή συμπεριφορά για τον έφηβο «γυναικοκατακτητή». Ωστόσο, οι άντρες συνήθως καταδικάζουν τη σεξουαλική αυτή ελευθεριότητα όταν χαρακτηρίζει τη συμπεριφορά γυναικών. Οι σεξουαλικά δραστήριες έφηβες και νεαρές γυναίκες συνήθως χαρακτηρίζονται με προσβλητικούς όρους. Αυτή η αντιμετώπιση πολύ συχνά ενισχύεται από τη στάση των γυναικών στην ομάδα ομηλίκων, καθώς και οι ίδιες οι γυναίκες αποδοκιμάζουν όσες γυναίκες έχουν σεξουαλικές σχέσεις περιστασιακά και εκτός μιας σταθερής, μακρόχρονης σχέσης. Αυτός ο διττός κοινωνικός κανόνας (που επιβάλλει δύο μέτρα και δύο σταθμά για τα δύο φύλα) ενθαρρύνει τη συμμόρφωση των αντρών και των γυναικών σε ξεχωριστές και εύκολα διακριτές “ταυτότητες”, αντρικές και θηλυκές αντίστοιχα. Με άλλα λόγια, διαιωνίζει το στερεότυπο του άντρα ως «σεξουαλικού αθλητή» και της γυναίκας ως παθητικής και πιστής συντρόφου.

(2) Η εικόνα των γυναικών στα Μ.Μ.Ε. Τα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης δημιουργούν, προβάλλουν και ενισχύουν τα στερεότυπα με βάση το φύλο με αρκετούς τρόπους. Σε ταινίες, περιοδικά, βιβλία, και διαφημίσεις οι γυναίκες παρουσιάζονται συχνά ως πλάσματα ρομαντικά, αβοήθητα, ευέξαπτα και ευσυγκίνητα, υπερβολικά συναισθηματικά και εξαρτημένα από τους άντρες για υποστήριξη και καθοδήγηση. Οι σελίδες που οι εφημερίδες και τα περιοδικά ποικίλης ύλης αφιερώνουν “για τη γυναίκα” (αλλά και κάποια αμιγώς γυναικεία περιοδικά) αποτελούνται αποκλειστικά από πληροφορίες για τη μαγειρική, τη δίαιτα και τη διατροφή, την καθαριότητα του σπιτιού και του κήπου, τον τρόπο ζωής και διασκέδασης (το περίφημο πλέον lifestyle), τη μόδα και το ντύσιμο, τη φροντίδα των μαλλιών, το πλέξιμο και το ράψιμο, τη διοργάνωση γάμων, την προετοιμασία πάρτυ, κτλ. Όταν οι γυναίκες εμφανίζονται στα Μέσα Μαζικής Ενημέρωσης, αυτό συνήθως συμβαίνει στον έναν από τους εξής δύο ρόλους: (α) είτε ως σύμβολα του σεξ – όπου προβάλλεται η εικόνα μιας φιγούρας προκλητικής και ντυμένης με ελάχιστα (και κατά προτίμηση προκλητικά) ρούχα, που χρησιμοποιείται από τους διαφημιστές για να πουλήσει τα πάντα, από γιαούρτι μέχρι αυτοκίνητα και από υγρό για τα πιάτα μέχρι κινητά τηλέφωνα, είτε (β) στον ρόλο της καλής νοικοκυράς και μητέρας – όπου προβάλλεται η εικόνα μιας πάντοτε χαρούμενης, άξιας και στοργικής γυναίκας, που η μόνιμή της έγνοια είναι ο βαθμός λευκότητας των ρούχων, η καθαριότητα των πατωμάτων και η νοστιμιά των γευμάτων που ετοιμάζει για τα υπόλοιπα μέλη της οικογένειας.

(3) Σεξουαλική παρενόχληση

Η σεξουαλική παρενόχληση αναφέρεται σε προφορική ή σωματική συμπεριφορά που είναι σαφώς σεξουαλικού χαρακτήρα και ανεπιθύμητη από το πρόσωπο στο οποίο απευθύνεται. Πρόκειται για ένα φαινόμενο επίδειξης κι επιβολής ισχύος, διότι αφορά στην εκμετάλλευση μιας θέσεως εξουσίας από αυτόν-ήν που την κατέχει για ίδιον (σεξουαλικό) όφελος. Στις περιπτώσεις σεξουαλικής παρενόχλησης, οι υψηλά ιστάμενοι (που είναι στη μεγάλη πλειοψηφία τους άντρες – διευθυντές, προϊστάμενοι, καθηγητές, κτλ.) απαιτούν “χάρες” σεξουαλικής φύσεως με αντάλλαγμα την πρόσληψη ή την προαγωγή σε μια θέση, την κατοχύρωση υψηλής βαθμολογίας, κτλ. Η ανταπόκριση-υπαγωγή του θύματος στις σεξουαλικές οχλήσεις του δράστη “προτείνεται” ως αντάλλαγμα της διατήρησης ή της βελτίωσης των εργασιακών συνθηκών για το θύμα. Η ανταλλακτική αυτή σχέση, όσο και αν διατυπώνεται ως “πρόταση”, είναι εκβιαστική, στο βαθμό που η μη ανταπόκριση από την πλευρά του θύματος θα έχει ως συνέπεια την επιδείνωση γι' αυτό των συνθηκών εργασίας. Οι δράστες σεξουαλικής παρενόχλησης που κατέχουν θέσεις ισχύος μπορούν να επηρεάσουν τις συνθήκες εργασίας των υφισταμένων τους, χρησιμοποιώντας, σε περίπτωση άρνησης εκ μέρους των θυμάτων, εκφοβισμούς, εκβιασμούς, απειλές και πιέσεις. Οι έρευνες (π.χ. Eskenazi and Gallen 1992) δείχνουν ότι το 90% των γυναικών που έχουν υποστεί σεξουαλική παρενόχληση στη σχολή τους ή στον χώρο εργασίας τους σιωπούν και δεν το αναφέρουν στις αρχές, μη θέλοντας να διακινδυνεύσουν τις θέσεις τους ή να στρέψουν τα φώτα της δημοσιότητας επάνω τους. Σύμφωνα με μια μελέτη που έγινε για λογαριασμό της Ευρωπαϊκής Επιτροπής, 40-50% των γυναικών στην ΕΕ και 10% των ανδρών θεωρούν ότι έχουν παρενοχληθεί σεξουαλικά τουλάχιστον μία φορά στην εργασιακή τους ζωή. Για το σκοπό αυτό, το 2000 προτάθηκε από την Επιτροπή (και θα αρχίσει να ισχύει από το 2005) μια τροποποιημένη Οδηγία “Περί Ίσης Μεταχείρισης Μεταξύ Αντρών και Γυναικών στην Απασχόληση και Επαγγελματική Εκπαίδευση” της Ευρωπαϊκής Ένωσης. Η οδηγία αυτή θα παρέχει ισχυρότερη υποστήριξη σε κάθε εργαζόμενο-η που νιώθει ότι έχει τύχει άδικης μεταχείρισης από τον εργοδότη λόγω φύλου. Για πρώτη φορά σε επίπεδο Ευρωπαϊκής Ένωσης, δεσμευτικός νόμος θα προσδιορίζει την σεξουαλική παρενόχληση και θα ορίζει ότι αποτελεί μορφή διάκρισης λόγω φύλου. Η νέα Οδηγία θα περιλαμβάνει προβλέψεις για την εφαρμογή της, για αποζημίωση, χωρίς ανώτατο όριο, και κυρώσεις. Επίσης, οι εργοδότες θα πρέπει να εισάγουν αποτρεπτικά μέτρα κατά της σεξουαλικής παρενόχλησης και να παρέχουν σε κάθε εργαζόμενο στην επιχείρησή τους μια περιοδική έκθεση ισότητας .

Συμπερασματικά, ο 20ος αιώνας χαρακτηρίστηκε από σημαντικές προόδους στη βελτίωση της θέσης των γυναικών στις ανεπτυγμένες χώρες. Στις αρχές του αιώνα, οι Σουφραζέτες αγωνίστηκαν για την επίτευξη του δικαιώματος ψήφου των γυναικών. Αργότερα, το γυναικείο κίνημα επέφερε μεγάλες αλλαγές στη ζωή όλων των γυναικών, επιδιώκοντας να βελτιώσει τη νομική θέση των γυναικών και να καταρρίψει τα αρνητικά στερεότυπα και τις προκαταλήψεις σχετικά με τις γυναίκες.

Στα περισσότερα βιομηχανικά κράτη, οι γυναίκες έχουν πλέον νομική ισότητα με τους άντρες (τυπική ισότητα). Ωστόσο, δεν έχει ακόμη επιτευχθεί η κοινωνική ισότητα με το άλλο φύλο (δηλ. η ουσιαστική ισότητα). Πιο απλά, θα λέγαμε ότι το δίκαιο άλλαξε πιο γρήγορα από ό,τι η κοινωνία. Καθώς περνάνε τα χρόνια και καθώς οι επόμενες γενιές κοινωνικοποιούνται με νέες αντιλήψεις για τον ρόλο των δύο φύλων, οι κοινωνικές αξίες και οι κοινωνικοί κανόνες θα είναι ολοένα και πιο ισότιμοι για τα δύο φύλα. Έτσι, οι άντρες αλλά και οι γυναίκες σταδιακά θα αποβάλλουν τις βαθιά ριζωμένες προκαταλήψεις τους και θα μάθουν να συνυπάρχουν αρμονικά μεταξύ τους, παρά τις όποιες βιολογικές ή άλλες διαφορές τους.

c:http://old.phs.uoa.gr/~ahatzis/SGH08.pdf